رابطه عرفان و سیاست در صحیفه سجادیه

در این مقاله محقق سعی بر آن دارد تا با طرح پرسش‌هایی در باب رابطه عرفان و سیاست و غواصی در اقیانوس صحیفه، متن را به نطق وادارد و پاسخ‌های خود را از آن اخذ کند. برخلاف دیدگاه‌هایی که قایل به امتناع تأسیس اندیشه سیاسی و رفتار سیاسی در حوزه عرفان می‌باشند، فرضیه و مدعای نویسنده بر این است که تعالیم دینی امام در قالب ادعیه موجود در صحیفه سجادیه می‌تواند به تأسیس اندیشه سیاسی، گرایش سیاسی و رفتار سیاسی بینجامد.

صحیفه‌ امام‌ سجاد علیه‌السلام‌ یکی‌ از میراث‌‌های گرانسنگ‌ اندیشه اسلامی‌ است‌. مجموعه‌ای از دعاها که از حیث سند و مضمون بسیار معتبر است و بعد از قرآن تنها اثری است که به صورت کتاب از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری در دسترس بوده است. در حالی که نهج‌البلاغه در قرن چهارم به صورت کتاب درآمده است (۲۹، ص:۱۹۰؛ ۴۰، ص:۱۹). در نگاه ‌اول‌ وجه‌ عرفانی‌ و اخلاقی‌ آن‌ بیش‌ از سایر وجوه‌ جلب‌ توجه‌ می‌کند. این‌ صحیفه‌ از ادعیه‌‌ای تشکیل‌ شده‌ که‌ در واقع‌ «قرآن‌ صاعد» است‌ (۱۸، ج:۲۱، ص:۱۷۱) و می‌کوشد که‌ انسان‌ را به‌ نوعی‌ با خداوند ارتباط‌ دهد. با این‌ همه‌ سؤال‌ این‌ است‌ که‌ اگر از منظر اندیشه‌ و رفتار سیاسی‌ بدان ‌نگریسته‌ شود، آیا محقق‌ می‌تواند توشه‌ای‌ بردارد؟ آیا اندیشه‌ها و متون‌ عرفانی‌ آن‌ می‌تواند به‌ امکان‌ شکل‌گیری‌ اندیشه‌ سیاسی‌ و نیز تولید گرایش‌های‌ سیاسی‌ و در نهایت‌ سهمی‌ در تحولات‌، رفتارهای‌ سیاسی‌ و ایجاد یک‌ نظام‌ سیاسی‌ بینجامد؟ صحیفه‌ سجادیه ‌به‌ عنوان‌ یک‌ «متن‌» در دوران‌ تأسیس‌ یک‌ نظام‌ سیاسی‌ اسلامی‌ چه‌ پیام‌هایی‌ می‌تواند داشته‌ باشد؟ کوتاه‌ سخن‌ آن‌که‌ اندیشه‌ها و متون‌ عرفانی‌ همانند صحیفه‌ سجادیه‌ چگونه ‌می‌تواند با اندیشه‌‌های سیاسی‌؛ گرایش‌ها و رفتارهای‌ سیاسی‌ نسبت‌ برقرار کند؟

۴-۱– تهذیب نفس

بُعد دوم انسان عواطف، گرایش‌ها و احساسات است که علوم و دانش‌هایی مانند عرفان و اخلاق متکفل آنند (۵، ص: ۲۷). حوزه کاری علم روان‌شناسی نیز در همین جاست. در این محور انسان هم دارای گرایش‌های مثبت و هم گرایش‌های منفی است. در متون دینی از گرایش‌های مثبت به نیروهای رحمانی، فرشتگان و روح خدایی و از گرایش‌های منفی به هوی و هوس، خواهش‌های نفسانی، شیطان درونی و نفس اماره یاد می‌شود. از انسان‌شناسی امام سجاد(ع) چنین برمی‌آید که انسانیت بالفعل و اولیه انسان، گرایش به باطل دارد و این انسانیت ثانویه و بالقوه انسان است که گرایش و میل به حق و خوبی دارد. امام ضمن ترسیم دو راهی‌های همیشگی تصمیم‌گیری در زندگی انسان که یکی به خشنودی و دیگری به غضب خداوند منتهی می‌شود، از خداوند مدد می‌طلبد، زیرا نفس ما همواره باطل را برمی‌گزیند (مختاره للباطل)
«اذا هَمَمْنا بِهَمیَّن یُرضیک اَحَدهما عنا، و یُسخِطک الاخَرُ علینا، فمِل بنا الی ما یرضیک عَنّا… و لا تُخَلِّ فی ذلک بین نفوسِنا اختیارِها، فانها مختاره للباطل الا ما وقَّفْتَ، اماره بالسوءِ الا ما رَحْمَتَ» (۹/۳ و ۴)

نتیجه‌ گیری

امام زین العابدین(ع)مانند پیشوایان معصوم دیگر(ع) وظیفه سنگین هدایتگری و تبیین دین و نشان دادن راستی‌ها و کژی‌ها را بر عهده داشته و به انجام رسانده‌اند. اما آن‌چه روش این امام(ع) را با دیگر امامان(ع) در این مهم متمایز ساخته وضعیت سیاسی و اجتماعی زمان آن حضرت است.